نفرین منابع

درآمدهای حاصل از منابع طبیعی به‌ویژه نفت و اثر آنها بر فرآیند رشد و توسعه اقتصادی بخش قابل توجهی از ادبیات اقتصادی دهه‌های اخیر را به خود اختصاص داده است. در واقع انتظار می‌رود درآمدهای حاصل از نفت بتواند منابع مالی لازم برای حرکت سریعتر در مسیر توسعه کشورها را فراهم سازد، اما عملکرد اقتصادی بسیاری از کشورهای نفتی خلاف این را نشان می‌دهد. در اپیزود شصت‌وششم پادکست سکه با حضور دکتر جواد صالحی اصفهانی به بیماری هلندی که یکی از مسائل مهم اقتصادهای نفتی است، پرداخته شد. اما بیماری هلندی چیست؟

بیماری هلندی مفهومی اقتصادی است که تلاش می‌کند رابطه بین بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی و رکود در بخش صنعت را توضیح دهد. این مفهوم بیان می‌دارد که افزایش درآمد ناشی از منابع طبیعی می‌تواند اقتصاد ملی را از حالت صنعتی بیرون بیاورد. این عارضه زمانی رخ می‌دهد که درآمد یک کشور بر اثر عوامل فصلی به صورت ناگهانی افزایش می‌یابد و سیاست‌گذاران هم با تصور دائمی بودن این درآمد آن را در جامعه تزریق می‌کنند. درآمد کشور زیاد شده و پول هم به جامعه منتقل می‌شود. اما با افزایش درآمد، تقاضا هم افزایش پیدا می‌کند. اگر این افزایش تقاضا به صورت ناگهانی انجام شود، عرضه جوابگوی تقاضا نخواهد بود و تعادل عرضه و تقاضا بر هم می‌خورد، در نتیجه قیمت‌ها افزایش می‌یابند. اگر جامعه ای در چنین حالتی قرار گیرد دولت متوسل به واردات کالاهای مصرفی ارزان می‌شود تا قیمت‌ها را مهار کند در حالی که صنایع داخلی مجبورند با عوامل تولید گران، کالای گران را تولید و به قیمت ارزان بفروشند؛ در حالی که این سیاست نمی‌تواند جلوی تورم را بگیرد بلکه آن را به بخش‌های دیگر اقتصادی منتقل می‌کند. در چنین شرایطی کالاهایی که قابلیت انتقال را دارند را می‌توان وارد کرد و قیمت آن‌ها را در تعادل نگه‌داشت اما منابع غیرقابل‌تجارت مانند زمین و مسکن دچار افزایش قیمتی می‌شوند که امکان مهار قیمت آن‌ها وجود ندارد. با افزایش قیمت منابع غیرقابل تجارت، سرمایه‌گذاری جدید در کالاهای قابل‌تجارت و بخش‌های صنعتی که با واردات قیمتشان مهار شده است انجام نمی‌شود و سرمایه‌ها به سمت کالاهایی مثل زمین و مسکن هدایت می‌شود. همچنین به واسطه صادرات منابع طبیعی مازاد ارز خارجی در کشور ایجاد می‌شود و بـه همـین سبب ارزش پول ملی آن کشور بالا می‌رود. از این‌ رو بسیاری از صنایع توانایی رقابتی خـود را از دسـت خواهند داد زیرا در سطح جهانی قیمت کالاهای آن‌ها گران‌تر از کالاهای مشابه خود خواهد بود.

این اتفاق در هلند پس از کشف گاز دریای شمال رخ داد. در برخی از تعاریف، بیماری هلندی با عوارض حاصل از آن شناخته شده است.

۱- برخی از نشانه‌های بروز بیماری هلندی به شرح زیر است:

• وابستگی شدید بودجه دولت و میزان تولید ناخالص داخلی به منابع طبیعی
• ارزش‌گذاری بیش از حد پول ملی
• افزایش واردات به‌دلیل تقویت پول ملی
• کاهش صادرات کالاهای قابل مبادله
• کاهش سرمایه‌گذاری صنعتی
• افزایش فعالیت در بخش‌های غیرقابل مبادله و صدور

۲- از مهم‌ترین علل یاد شده برای بیماری هلندی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• افزایش قابل توجه درآمد حاصل از فروش منابع طبیعی
• کاهش سرمایه‌گذاری
• نوسانات قیمت منابع طبیعی و نرخ ارز
• رفتار رانت‌جویانه
• احساس اطمینان اضافی
• بی‌توجهی به سرمایه انسانی

در سال ۱۳۵۲ بهای جهانی نفت متاثر از جنگ کشورهای عربی با اسرائیل در بازار چهار برابر شد و به قیمت هشت دلار به ازای هر بشکه رسید و همین امر منجر به افزایش بی‌سابقه درآمدهای نفتی در ایران شد و باعث شد که در مدت زمان اندکی کالاهای مصرفی خارجی محصول اول بازار شوند. محمدرضا پهلوی نیز با یک تصمیم نادرست و چه‌بسا عوام گرایانه بودجه عمرانی کشور را دو برابر کرد و باعث شد دلارهای نفتی به اقتصاد ایران سرازیر شوند. تورم و نقدینگی ناشی از این کار قبل و در بحبوحه انقلاب اسلامی بیشتر خودنمایی کرد. درسال ۱۳۵۳ بودجه عمومی کشور تحت تاثیر چهار برابر شدن قیمت نفت به دو برابر افزایش یافت و دولت پهلوی با طرح شعار آموزش رایگان و کاهش قیمت کالاهای اساسی انتظارات عمومی را افزایش داد اما به دلیل رشد واردات و کاهش سطح تولیدات داخلی همزمان با کاهش ۱۴ درصدی درآمدهای نفتی در فاصله سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ دوره‌ای از رکود اقتصادی آغاز شد و به‌ دلیل افزایش نقدینگی نرخ تورم سالانه کشور تا سال ۱۳۵۷ به طور متوسط به ۳۵ درصد رسید.

در سال ۱۳۸۴ نیز مجددا بیماری هلندی گریبان ایران را گرفت. بر اساس اقدامات نسنجیده رییس دولت نهم و دهم بودجه‌های سالانه کشور به انبساطی‌ترین شکل ممکن بسته شد و نقدینگی و تورم به شکل فزاینده‌ای افزایش یافت. افزایش بی‌سابقه واردات و بی توجهی به توسعه بخش خصوصی ایران نشان از بروز این بیماری در اقتصاد ایران داشت. در سال ۱۳۸۶ نیز همین اتفاق در اقتصاد کشور روی داد و افزایش ناگهانی قیمت نفت و تزریق پول‌های حاصل از فروش نفت به اقتصاد کشور باعث شد که علائم بیماری دوباره نمایان شوند. درآمد حاصل از فروش نفت در سال ۱۳۸۵ از حدود ۱۵ میلیارد دلار به۷۰ میلیارد دلار در سال ۱۳۸۶ رسید و باعث شد نرخ تورم در طول یک سال حدود ۳ درصد رشد داشته باشد که عمده سهم افزایش نرخ تورم از بخش مسکن و زمین بر اقتصاد تحمیل گردید؛ همچنین به تدریج صنایع و کارخانه‌ها رو به تعطیلی نهادند و نرخ بیکاری حدود ۴ درصد افزایش پیدا کرد. افزایش تحریم‌های اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی هم مزید بر علت شدند تا عواقب وخیم بیماری هلندی بیش از پیش اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار دهد.

در نهایت می‌توان گفت با استناد به برخی شواهد و نشانه‌های بیماری هلندی استدلال می‌شود که اقتصاد ایران نیز با این پدیده دست به گریبان بوده است. هرچند تشخیص و تایید اینکه، بیماری هلندی در اقتصاد کشوری وجود دارد یا اینکه حادث نشده است کار ساده ای نیست اما با استفاده درست از دلارهای نفتی و رعایت قواعد بهینه مصرف آن‌ها نه تنها می‌توان از ظهور و بروز پدیده بیماری هلندی جلوگیری کرد، بلکه مردم را از اثرات رفاهی موهبت نفت بیشتر بهره‌مند ساخت.