بیت‌کوین پول است اما برای اقتصاددانان نه!

به قلم: علی‌اصغر قائمی‌نیا

چندی پیش جناب آقای دکتر تیمور رحمانی مهمان اپیزود ۲۷ پادکست سکه در صفحه شخصی خود در یک شبکه اجتماعی عنوان داشتند که بیت­کوین می­تواند پول باشد به شرطی که مورد اقبال عموم مردم قرار بگیرد. یعنی اگر مردم تصمیم بگیرند که بیت­کوین پول باشد٬ بیت­کوین پول خواهد بود و بدین ترتیب نیازی نیست که پول ذاتا ارزشمند بوده یا ناشر معتبر داشته باشد. ضمن احترام به ساحت جناب آقای دکتر رحمانی که استاد بنده در مقطع کارشناسی نیز بوده­اند٬ این سوال پیش می­آید که آیا واقعا نظریات مرسوم پول و بانکداری در اقتصاد توانایی تبیین این واقعیت را دارند؟ یا طبق معمول اقتصاد نئوکلاسیک با قدرت هاضمه اعجاب انگیزی که دارد٬ اشکال جدید پولی را نیز در دل نظریات خود هضم خواهد کرد؟ پاسخ به این سوال چند قسمت دارد:

1. متالیسم­ (فلزگرایی) اشاره به دیدگاهی دارد که معتقد است پول باید ارزش ذاتی داشته باشد. این دیدگاه با ایجاد فیات مانی و پول بدون پشتوانه حقیقی دولت منسوخ شد و دیدگاه چارتالیسم پولی مورد اجماع اقتصاد قرار گرفت که طبق آن پول٬ چارتا یا ژتونی است که پشتوانه آن ناشر معتبر است. بنابراین تا وقتی که دولت اعتبار داشته باشد پول آن نیز معتبر است٬ ولو اینکه انتشار پول بدون پشتوانه ادامه پیدا کند. بیت کوین به مثابه پول٬ نه پشتوانه حقیقی دارد و نه ناشر معتبر٬ بنابراین می­توان گفت بیت کوین منسوخ کننده نظریه چارتالیسم است همانطور که ظهور اسکناس٬ رویکرد فلزگرایی را کنار زد. نظریات پول گرایان نظیر فریدمن نیز در بهترین حالت تولید ناخالص ملی را به عنوان پشتوانه پول معرفی می­کند و همچنان گزاره­ای را نمی­توان در تثلیث مقدس اقتصاد (خرد-کلان- سنجی) یافت که ناظر بر تایید پول بدون پشتوانه باشد.
2. جان سرل فیلسوف تحلیلی معاصر امریکایی با تکیه بر مفهوم واقعیت اجتماعی معتقد است در تعریف پول، به کلمه «پول» احتیاج نداریم. کافی است کسی معتقد باشد هویت­های مورد بحث واسطه­ی مبادله، منبع ارزش، و وسیله پرداخت قروض و حقوق در برابر خدمات هستند. به طور ذاتی واقعیت اجتماعی بدون واقعیت طبیعی وجود ندارد. یک اسکناس بیست دلاری امکان ثابتی است برای پرداخت در برابر چیزی؛ یعنی طی یک عملکرد اجتماعی پول در طی زمان هویت خود را پیدا می­کند.
3. گئورگ زیمل جامعه شناس و نویسنده کتاب مشهور «فلسفه پول» معتقد است پول٬ ارزش چیزها، به‌دور از خود آن چیزها است. پول، مبادله­پذیریِ خالص اشیاء، و رابطه­ای بین چیزها است؛ رابطه­ای که علیرغم تغییرات در خود آن چیزها، پایدار باقی می­ماند. پول خدمات خود را وقتی بهتر ادا می­کند که صرفاً پول نباشد، یعنی وقتی فقط نمایش ارزش چیزها به شکل انتزاعی محض نباشد. پول نوعی «جامعه­زیستی» و نه یک «شیء» است. پول فقط نوعی مطالبه علیه جامعه است. پول فلزی که معمولاً در تضاد محض با پول اعتباری تصور می­شود، در عمل دو پیش­فرض مربوط به اعتبار را با خود دارد که به شکل خاصی در هم تنیده­اند. نخست آنکه درون‌مایه فلزی پول را معمولاً نمی­توان در معاملات نقدی راستی‌آزمایی کرد و این نقص در عمل با مشخصه­های ثانویه­ای تأیید می­شود که توسط مرجع ناشر پول، روی سکه حک شده است. دوم اینکه مردم باید «اعتماد کنند» که این ژتون­های ارزش، ارزش خود را حفظ خواهند کرد. این اعتماد به حفظ ارزش می­تواند مبتنی بر احتمالات عینی باشد ولی چنین اعتمادی فقط شکل ضعیفی از دانش القایی است. پول، نمایانگر مبادله­پذیری است ولی نمی­تواند «نتیجه فرایند مبادله» باشد. در عوض پول فقط می­توانسته از ارزش­های از پیش موجود، شکل بگیرد.
4. جفری اینگام جامعه شناس سرشناس انگلیسی و نویسنده مقالات و کتب مختلف در خصوص فلسفه پول اعتقاد دارد پول در اصل یک معیار انتزاعی برای ارزش است. پول دربرگیرندۀ یک مطالبه یا اعتبار است. پول حکومت یا مرجع قدرت است که مبنای اصلی شکل‌گیری و استواری پول محسوب می‌شود. پول در فرآیند اقتصادی، خنثی نیست.

مرحوم علامه طباطبایی (ره) فلیسوف معاصر شیعه در رساله اعتباریات خود می­نویسد: اصل اختصاص پیش از اجتماع، به اصل ملک پس از اجتماع تغییر می­یابد، سپس انسان به دلیل تنوع نیازها، تبدیل را در آنچه که داراست، اعتبار می­نماید و از آنجا که دیگری نیز به چنین اعتباری رسیده است، مبادله به صورت بین­الاذهانی اعتبار می­شود. اما از آنجا که لزوماً تعادلی بین نیازهای دو طرف وجود ندارد «پول» به عنوان واسطه­ی مبادله اعتبار می­گردد. پول به مثابه اعتبار، از یک عمل ذهنی منتج شده و وجود حقیقی ندارد. اما این اعتبار به دلیل یک نیاز شکل گرفته است و آن نیاز به مبادله است و به موازات پیچیده­شدن این نیاز، اعتبار پول نیز پیچیده­تر شده است.

به طور کلی از منظر فلسفه اجتماعی پول یک نوع قرارداد اجتماعی است و ماهیتی اعتباری دارد. پول نیازی به این ندارد که توسط دولت پول نامیده شود و چیزی که به عنوان واسطه مبادله در بین مردم درجریان باشد٬ قرارداد نانوشته­ای خواهد بود که پول نام دارد. از این حیث می­توان پذیرفت که رمزارزها با مقبولیت مردم و انجام هر سه وظیفه پول٬ پول باشند چنان­که امروزه بیت­کوین به عنوان واسطه مبادله در دست مردم قرار دارد.

همانطور که ملاحظه می­شود هرقدر نظریات پولی متعارف در تشریح پول بودن بیت کوین ناتوان هستند٬ نظریات فلاسفه اجتماعی به خوبی از عهده این موضوع برآمده اند. بنابراین فحوای کلام جناب آقای دکتر رحمانی در مورد پول بودن بیت کوین هرچند درست است اما نمی­توان چنین کلامی را از نظریات اقتصادی متعارف استنباط کرد. بیت­کوین برای کسانی که صرفا می­خواهند دنیا را از زاویه اقتصاد و به خصوص اقتصاد نئوکلاسیک ببینند هرگز پول تلقی نمی­شوند٬ هرچند به صورت روزافزون در جامعه شاهد مبادله آن به جای پول­های رایج باشند!

همچنین پادکست سکه در اپیزود ۴۲ پادکست سکه گفت‌وگویی را پیرامون پول خصوصی با امیر جوادی انجام داده‌است که پیشنهاد می‌کنیم آن گفت‌وگو را بشنوید.