پس از تسخیر لانۀ جاسوسی توسط دانشجویان پیرو خط امام، اولین تحریم‌های آمریکا علیه ایران آغاز شد. در این مرحله از تحریم‌ها، صرفا صادرات نفت ایران تحت تاثیر قرار گرفت و این مرحله از تحریم‌ها چنان بر اقتصاد ایران و تجارت خارجیِ ایران تاثیر نداشت. در این مرحله تحریم‌ها بیشتر ناظر به تجارت خارجی با آمریکا بود و آمریکا توان مداخله در تجارت خارجی ایران با دیگر کشورها را نداشت.
در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۲ در رستورانی بنام میکونوس واقع در برلین آلمان، تعدادی از سران اپوزوسیون کُرد به قتل رسیدند. این رخداد تاثیری جدی بر روابط ایران با کشورهای اروپایی گذاشت.
اما داستان این ترور چه بود؟
در تاریخ ۲۳ تا ۲۶ شهریور ماه سال ۱۳۷۱ خورشیدی (معادل ۱۹۹۲ میلادی) کنگرۀ جهانی انترناسیونال سوسیالیستی در برلین در حال برگزاری بود. فعالین سوسیالیست ایرانی از جمله صادق شرفکندی به عنوان دبیرکل حزب دموکرات کردستان ایران برای شرکت در این کنگره به آلمان سفر کرده بود. در این میان دعوتی در روز ۱۷ سپتامبر ۱۹۹۲ از ۱۵ الی ۲۰ نفر از ایرانیان، برای شرکت در ضیافتی در رستوران میکونوس انجام می‌پذیرد. رستوران میکنوس که تحت مالکیت فردی ایرانی بود، پاتوقی برای ایرانیان مقیمِ برلین بود.
در روز جلسه، شش نفر از دعوت‌شدگان به همراه میزبانان (مجموعا نه نفر) در رستوران حضور داشتند. ساعت ۲۲:۵۰ ناگهان سه فرد مسلح وارد رستوران می‌شوند. یکی نزدیک درگاه ورودیِ رستوران و دومی در قسمت جلویی رستوران جا می‌گیرد. نفر سوم وارد قسمت پشتیِ رستوران که شش ایرانی حضور داشتند شد و تمام حضار را به رگبار بست.
به بهانۀ تروری که در میکنوس رخداد و انفجارهایی که در چند منطقه مانند لبنان رخ داد آمریکا ایران را به تروریسم متهم کرد و پس از آن تحریم‌هایی بیشتر را متوجه ایران کرد. به همین خاطر در ۱۹۹۶ مرحلۀ دوم تحریم‌های ایران که دیگر تحریم‌های همه‌شمول‌تر و برون مرزی بود متوجه ایران و اقتصادش شد. این تحریم‌ها توسط چهل دومین رئیس جمهوری ایالات متحدۀ آمریکا، بیل کیلینتون اتفاق افتاد.
به دلیل اینکه اصل درآمدهای ایران از طریق فروش نفت بود، آمریکا سلسه تحریم‌هایی با اهداف بلندمدت که مشخصا صنعت نفت و گاز ایران را هدف می‌گرفت را در دستور کار قرار داد. آمریکا در این مرحله، سرمایه‌گذاری (و نه فروش) در بخش نفت و گاز ایران را تحریم کرد. این تحریم‌ها در کوتاه مدت تاثیری مهم بر اقتصاد ایران نداشت اما چون اهداف بلندمدت داشت و سرمایه‌گذاری در یک صنعت اساسی کشور را هدف گرفته بود، پس از ۵ الی ۱۰ سال تاثیر خود را بر بخش نفت و گاز و کل اقتصاد ایران نشان داد.
در این بازۀ زمانی تنها آمریکا بود که اقتصاد ایران را تحریم کرده بود. اما در سال ۲۰۰۶ وارد فاز جدیدی از تحریم‌ها شدیم. در این سال بود که شورای امنیت چندین قطعنامه که عمدتا مربوط به پروندۀ هسته‌ای و تسلیحاتیِ ایران بود صادر کرد. به پشتوانۀ قطعنامه‌های شورای امنیت، اروپا نیز به تحریم اقتصاد ایران پرداخت. اولین تحریم اتحادیه اروپا علیه ایران در سال ۲۰۰۷ صادر شد. این تحریم‌ها علیه برنامه اتمی و هسته‌ای ایران وضع شده بود. اعمال برخی محدودیت‌ها در دسترسی به قطعات و فناوری‌های لازم برای صنعت موشکی و هسته‌ای، هدف اولین دورۀ تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران بود.
در سال ۲۰۱۰ جامع‌ترین بستۀ تحریمی علیه ایران تا آن موقع، CISADA (سی‌سادا) در دستور کار نظام سیاسی آمریکا قرار گرفت. این بستۀ تحریمی به نحوی سامان یافته بود که پنالتی‌ها و مجازات‌های سنگینی برای افراد و شرکت‌هایی که با بخش نفت و گاز ایران مراوده داشتند اعمال شود. در ۲۴ ژوئن ۲۰۱۰ مجلس نمایندگان و سنای آمریکا لایحۀ CISADA را تصویب کردند. در ۱ ژوئیۀ ۲۰۱۰ با امضای توسط چهل‌وچهارمین رئیس جمهور ایالات متحدۀ آمریکا، باراک اوباما، CISADA به قانون تبدیل شد.
ویژگی‌های این مرحله از تحریم‌های آمریکا علیه ایران
- زمان‌بندی شده و تدریجی است.
- آمریکا برای اجرای تحریم‌های جدید علیه ایران، ابتدا باید هم‌پیمانان خود را اقناع کند. این اقدام باعث شد این مرحله از تحریم‌های آمریکا بسیار اثرگذارتر باشد.
- این تحریم‌ها به صورت سامان یافتند تا کمترین شوک به بازارهای جهانی وارد شود. تجربۀ شوکِ قیمتیِ نفت که به واسطۀ اوپک و مشخص‌تر انقلاب سال ۱۹۷۹ ایران در آمریکا رخ داده بود، در خاطرۀ تاریخی سیاست‌مداران آمریکایی زنده بوده است. حداقل اختلال در بازار جهانی نفت، از اصلی‌ترین اهداف این مرحله از تحریم‌ها بود.
- این مرحلۀ از تحریم‌ها همگام بود با وفاق گروه‌ها و جناح‌های مختلف در درون آمریکا. این وفاق درونی به حدی بود که لایحۀ تحریم علیه ایران با بیشترین رای موافق در کنگرۀ آمریکا تصویب شد.
- این تحریم‌ها آسیب‌پذیرترین بخش‌های اقتصاد ایران را نشانه رفته بودند. لازمۀ این اقدام آشنایی جدی با مختصات اقتصاد ایران بود.
چه بخش‌هایی از اقتصاد ایران ذیل بندهای تحریمی قرار می‌گرفتند؟
- تحریم‌های تجاری
- تحریم‌های مالی و بانکی
- تحریم‌های حوزۀ علم و فناوری
- تحریم‌های حوزۀ نفت و گاز
- تحریم‌های حوزۀ زیرساخت‌های ارتباطی
- تحریم‌های حمل و نقل دریایی و هوایی
همان‌طور که از لیست بالا مشخص است بخشی از اقتصاد ایران نمانده است که ذیل این تحریم‌های همه‌جانبه قرار نگرفته باشد. در این مرحله واقعا «اقتصاد ایران تحت تحریم» قرار گرفت.
آیا ایران تنها کشوری بود که ذیل تحریم‌های آمریکا قرار گرفت؟
تحریم‌های آمریکایی تنها به ایران خلاصه نمی‌شود. در همان دوران با بغرنج شدن مسئلۀ کریمه و اوکران، تحریم‌های از جانب غرب علیه روسیه نیز اعمال شد. رفتار روسیه علیه تحریم‌های غرب بسیار هوشمندانه بود. اقدامات روسیه در مقابله با تحریم‌های روسیه بسیار اثرگذار بود و تا حدی توانست تحریم‌های غرب را خنثی کند. تهاجم نظامی روسیه به اوکراین نیز مرحلۀ جدید و اساسی تحریم‌های غرب علیه روسیه بود که در این مرحله نیز واکنش روسیه دارای جزئیات و هوشمندی‌های مهمی بوده است.
یادگیری از تجریبات ضدتحریمیِ روسیه برای سیاستگذاران ایرانی می‌تواند آورده‌های بسیاری داشته باشد.