نویسنده: سید امیرحسین هاشمی
اگر حداقل آشنایی با تاریخ معاصر ایران به‌ویژه حوالی دهه 30/40 داشته باشید حتما نامی از ابوالحسن ابتهاج شنیده‌اید. تکنوکراتی نام‌آشنا که فعالیت‌هایش در بانک رهنی (ریاست ۱۳۱۹–۱۳۲۱)، بانک ملی (معاونت ۱۳۱۷–۱۳۱۹، ریاست ۱۳۲۱–۱۳۲۹) و سازمان برنامه (۱۳۳۳–۱۳۳۷) باعث ماندگاریِ نام او در تاریخ معاصر ایران شده است. در این متن قصد داریم از زاویه‌ای کمتر شناخته شده از این تکنوکرات بپردازیم؛ شرکتِ ابوالحسن ابتهاج در کنفرانس برتون وودز[1] و موقعیت وی در صندوقِ بین‌المللی پول[2].
کنفرانس برتون وودز(1-22 جولای، 1944) با مشارکتِ نمایندگانی از 44 دولت یا ایالت در نیوهمپشایر برگزار شد تا نظمی منسجم به جهان پس از جنگ ببخشند، جنگی که پایان آن قریب الوقوع می‌نماید. چند هفته پس از برتون وودز، انفجارِ نمادِ علم بر فراز هیروشیما(6 آگوست، 1945) و ناکازاکی(9 آگوست، 1945) به جنگ جهانی دوم (3 سپتامبر، 1939 – 2 سپتامبر 1945) خاتمه داد.[3] انفجاری که به طور مستقیم حداقل جانِ 200هزار نفر را گرفت.[4] جنگِ جهانی دوم زاده‌ی قراردادِ صلحِ سهمگینِ ورسای و نابسامانیِ شدید اقتصاد آلمان بود؛ شرایطی که بستر تولدِ هیتلر بود. این بستر زمانی باعث شد در حوالیِ پایان جنگ جهانی دوم طرح برنامه جهانیِ مشترکی داده شود. در کنفرانس برتون وودز موضوعات بسیار مهمی تصمیم‌گیری شد، مانند ایندکس شدن دلار به طلا و ارز مابقی کشورها به دلار با دامنه نوسانِ 1درصدی، بنیان‌نهادن IMF و بانک بین‌المللیِ بازسازی و توسعه[5] و تصمیمات اساسیِ دیگر که بتواند ثبات و توسعه پس از پایان جنگ‌جهانی دوم را تضمین کند.[6]
محمد ساعد (نخست وزیرِ وقت ایران) به ابوالحسن ابتهاج ماموریت داد در کنفرانسِ برتون وودز شرکت کند و در ضمن، با وزیر امورخارجه آمریکا در مورد فعالیت‌های آرتور میلسپوی آمریکایی مذاکراتی را انجام دهد. ابتهاج در برتون وودز شرکت جست و در آن جلسات نکاتی را گفته است که اشاره به آنها خالی از لطف نیست. برای مثال ابتهاج برخلاف برخی خوش‌بینی‌های غیرواقع، اصرار داشت که بعید است شوروی عضو IMF و دیگر نهادهای مرتبط به کنفرانس برتون وودز بشود زیرا که: « این‌ها عضو نخواهند شد. با عضویت در صندوق باید تمام اسرارشان را بگویند. ذخائرشان ـ موجودی طلای‌شان ـ موجودی‌های ارزشان ـ بدهکاری‌های‌شان نمی‌دونم مطالبات‌شان ـ مقررات‌شان. گفتم غیرممکنه همچین کارهایی را بکنند. اما خیلی از آمریکا باور کرده بودند که این‌ها این کار را می‌کنند امضا هم کردند.» و در نهایت شوروی، چین و دیگر کشورهای کمونیستی عضو IMF نشدند.[7]
ابتهاج حدود دوسال (1331-1333شمسی، 1952-1954 میلادی) به عنوان مشاور در IMF فعالیت کرد. شخصیتِ وطن‌پرست و در عین حال جهان‌گرای ابتهاج در این دوره «ادوایزریِ» در صندوق بین‌المللی پول نیز بروز داشته است. برای مثال ابتهاج در نقد رویه‌ی کمک‌های مالیِ آمریکا به کشورهای درحال توسعه، بیان داشت که کمک‌های دولت به دولت و بدون برنامه آمریکا به کشورها باعث ناکارآمدی‌ها بسیار است و از قضی ردِ سیاسی‌کاری فراوان و اهمیت به قراردادهای نظامی دراینگونه از قراردادها مشخص است. ابتهاج قراردادهای پروژه‌محور را راه حل مناسب می‌داند که هم تاثیر «پلتیک» در قراردادها کاسته شود، هم اینکه بتوان فساد را کاهش داد و صحت‌سنجیِ قراردادها را سامان داد. این نوع فعالیت به نظر ابتهاج هم باعث می‌شود کمک‌های مالی بهینه‌تر مصرف شوند هم اینکه مردم کشورهای مقصدِ مساعدت، دستِ بیگانه را در درون کشور خود احساس نکنند. ابتهاج خاطر نشان می‌کرد که اگر این رویه ادامه‌دار باشد لااقل مردم ایران نسبت به دولت آمریکا زاویه خواهند گرفت و دستِ سلطه‌گر امپریالیسم را بر بالای سر خود حس خواهند کرد. ابتهاج به نیکی تشخیص داده بود که یک شانِ نزولِ نهادهایی مانند IMF جلوگیری از نفوذ کمونیسم در کشورهای درحال توسعه است و سعی می‌کرد در سخنرانی‌ها و مذاکراتِ خودش این مهم را جا بندازد که ایده‌ی وی در راستای افزایش اثربخشی کمک‌های مالیِ IMF و… باعث کمینه‌سازی اثرگذاری بلشویسم می‌شود. به زبانِ خودِ ابتهاج: « مردم وقتی احساس کردند روزبه‌روز زندگی‌شان سال به سال داره بهتر می‌شه از تصدق سر یک مؤسسه‌ای که قسمت عمده پولش را آمریکا می‌ده این به مرور زمان جواب بلشویسم را خواهد داد. کمونیست چی میتونه بکنه؟»
تمام نقل قول‌ها از ابتهاج استخراج شده از فایل‌های صوتی و نسخه پیاده‌شده مصاحبه ابوالحسن ابتهاج با حبیب لاجوردی ذیلِ پروژه تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه هاروارد است.
[1] Bretton Woods
[2] IMF
[3] Source: https://www.britannica.com/event/Bretton-Woods-Conference
[4] Source : https://www.britannica.com/event/atomic-bombings-of-Hiroshima-and-Nagasaki
[5] IBRD
[6] Source: https://www.britannica.com/event/Bretton-Woods-Conference & https://www.investopedia.com/terms/b/brettonwoodsagreement.asp