بیش از یکصد سال است از تاریخ تصویب نخستین بودجه رسمی و نوین ایران در مجلس شورای ملی که حاصل انقلاب مشروطه بود، میگذرد. تا پیش از مشروطه در ایران، هیچ نظارتى بر بودجه وجود نداشت.
طبق نوشته مورخان، اداره امور مالى ایران از دوره سلجوقیان تا اواخر دوره قاجار تفاوت قابل توجهى نداشته و همواره به شیوه نظام مستوفیگرى اداره شده است.
در نظام مستوفیگری، دخل و خرج هر شهر در دفاتری به نام کتابچه تهیه و تنظیم مىشد. مسئول هر کتابچه شخصى به نام مستوفى بود که زیر نظر مستوفى الممالک (وزیر مالیه) کار میکرد. در واقع دولت نسبت به امور عمرانى، اجتماعى، بهداشتى و سایر امور عمومی دخالتی نداشته و مردم هم از حکومت چنین انتظارى نداشتند.
بنابراین کتابچه هر شهر از رقم مالیات (درآمد دولت) بر اساس ارزیابیهای قبلی، که هر چند سال یک بار تجدید میشد، و پرداخت حقوق و مستمرى (هزینه دولت) تشکیل میشد.
گفتههای مورخان نشان میدهد که آخرین اصلاحاتی که در نظام مستوفیگری ایران به عمل آمد مربوط به دوران صدارت امیرکبیر است. این اصلاحات منجر به استقلال مالی مستوفیان از حکام نیز میشد، اما به دلیل کشته شدن امیرکبیر، کسریهای مالی فزاینده دربار، استقراض خارجی و حضور مستشاران اروپایى به هدفهای مورد نظر نرسید.
داستان بودجه خونین چیست؟
مرتضى قلىخان صنیعالدوله در محله «چاله میدان» تهران به دنیا آمد. او پس از اتمام تحصیلات مقدماتى، وارد دارالفنون شد؛ به سبب علاقه به کارهای صنعتى از کودکی برای ادامه تحصیل راهی آلمان شد و در مدرسه صنعتی برلین به تحصیل رشته معدن شناسى مشغول شد.
مرتضى قلىخان در کنار تحصیل معدنشناسى و مطالعات صنعتى، در مقررات، قوانین و نظامات اجتماعى اروپا به ویژه آلمان نیز اطلاعات بسیار کسب کرد و در سال ١٢۵٩ به تهران بازگشت.
صنعتگر سیاستمدار
او به دستور ناصرالدین شاه فعالیت خود را در اداره معادن آغاز کرد. صنیعالدوله صنعت نساجی را در ایران به راه انداخت و یک کارخانه بافندگی و ریسندگی تاسیس کرد. پس از افتتاح اولین دوره مجلس شورای ملی، صنیعالدوله به ریاست آن انتخاب شد و پس از یکسال از آن مقام استعفا داد. از آن پس با سمت وزیر مالیه در کابینه مشیرالسلطنه به مملکت خدمت کرد.
مهمترین اقدام اقتصادى-سیاسى او چه بود؟
اولین بودجه رسمی تاریخ ایران میراث صنیع الدوله، وزیر مالیه عصر مشروطه است. در این بودجه برای اولینبار درآمدها و هزینههای دولت در سندی واحد درج و هر یک دارای ردیف شده بود. صنیعالدوله بر ضرورت خارج کردن دخل و خرج عمومی از دست شاه و قرار دادن آن در دست نمایندکان مردم بسیار تاکید داشت. او بودجهاش را بر اساس اصول فنی، بدون اتکا به درآمدهاى نفتى و با رعایت «اصل وحدت» در بودجه نوشت.
در مقدمه اولین بودجه آمده است: پوشیده نیست که مالیه مملکت به منزله خون است در بدن، همچنان که فساد خون اسباب بروز مرض مىشود، اغتشاش امر مالیه هم باعث اختلال امور مملکت میشود. صنیعالدولە بودجهای تنظیم کرد که درامدهاى آن ١٣ میلیون و ١١۵ هزار و ۵۰۰ تومان وهزینههاى آن ١٣ میلیون و ۶١٨ هزار تومان برآورد شده بود.
جالب اینجاست که نخستین بودجه ایران کسرى به مبلغ ۵۰۰ هزار تومان داشته است و عمدهترین بخش درآمد آن را مالیات بخش کشاورزى تشکیل میداد.
یکی از نکات قابل توجه در لایحه بودجه، انتقاد دولت نسبت به مخارج هنگفت دربار بود. در این بودجه آمده است: از وزارتخانهها درخواست کردهام که لزوم تقاضای اعتبارات خود را در لوایح خود اثبات و دفاع کنند و فقط بودجه دربار موضوع نقادى وزارت مالیه خواهد بود.
مخارج دربار مطابق برآورد حالیه تقریباً به ۵۷۵ هزار تومان بالغ است، این مبلغ به نظر ما گزاف و بیوجه مینماید. به این حساب ملت ایران نسبت به عایدات دولتش ١۵ برابر بیش از انکلیس برای دربار خرج میکند.
اما فرجام این بود که نخستین بودجهنویس تاریخ اقتصاد ایران در حالی که در راه دومین مجلس شوراى ملى، سیاهه بودجهاش را بر سینه میفشرد، به ضرب گلوله یک تبعه گرجی از پای درآید.
او به هنگام بردن این بودجه برای تصویب، در پانزدهم بهمن ١٢٨٩ به ضرب گلوله یک تبعه گرجی مقابل درب مجلس ترور شد. مدتی بعد از ترور صنیعالدولە، ناصرالملک وزیر مالیه جدید، اولین لایحه بودجه ایران را به مجلس برد.
پس از صنیعالدوله، مستشاران خارجی کار تدوین بودجه ایران را ادامه دادند. مورگان شوستر آمریکایی در کسوت خزانهدار کل کشور، برنارد بلژیکی و میلسبوى آمریکایی هر یک سعی در تنظیم و سر و سامان دادن بودجه ایران کردند.
تلاشهایی که با دسیسه استعمار انگلیس و روس عمدتاً به ناکامی کشیده شد، ناکامیهایی که بوی خون و باروت استعمار از آن به مشام می رسد و آنچه میراث از آن بر جای مانده، نگاه سیاسی به بودجه است که تا به امروز ادامه دارد.
محمدعلی کاتوزیان اقتصاددان برجسته ایرانى واستاد دانشکاه أکسفورد در کتاب اقتصاد سیاسی ایران به بررسی مستند و کارشناسان از تحولات اقتصاد ایران از اوایل مشروطه تا انقلاب ۵۷ به موازات گزارشی تاریخى از فراز و نشیبهاى سیاسى-اجتماعى ایران در این دوران پرداخته است. برای بررسى و تحلیل دقیقتر اقتصاد ایران در این دوران مى توانید کتاب اقتصاد سیاسى ایران را مطالعه کنید.
پادکست سکه در قسمت سیوهفتم میزبان فاطمه نجفی بود و به «اصلاحات ساختاری بودجه» پرداخته و در قسمت سیوهشتم با عنوان «بودجه ۱۴۰۰» میزبان احسان خاندوزی بود.
این مطالب توسط تیم دانشجویی پادکست سکه تهیه شده است و خالی از اشکال نیست، میتوانید در صورت تمایل در بهبود آنها کمک کنید.